Πέρα ἀπό πάπες | Μὲ ἀφορμή τόν θάνατο καί τήν ἐκλογή ἑνός ἄλλου πάπα

 

*Γράφει ο Στρατής Ψάλτου

Γράφονται αὐτὸν τὸν καιρὸ διάφορα ἄρθρα γιὰ τὸν πάπα ποὺ πέθανε, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν πάπα ποὺ θὰ ἐκλεγεῖ. Μὲ ἀφορμὴ τὶς διάφορες πολεμικὲς συρράξεις ὁ πάπας, λέει δὲν πῆρε τὸ μέρος κάποιας πλευρᾶς, ἀλλὰ πάντα μιλοῦσε γιὰ τὴν εἰρήνη.

 

Στὴν τελετὴ τοῦ Νιπτῆρος τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδας ἔπλενε τὰ πόδια τῶν φυλακισμένων, συγχωροῦσε τὶς γυναῖκες ποὺ ἔχουν κάνει ἄμβλωση, ἐνῶ εὐλογοῦσε τοὺς γάμους τῶν ὁμοφυλοφίλων. 

Ὅταν δὲν ἦταν ἀκόμη πάπας, χρησιμοποιοῦσε τὸ μετρό, ἐνῶ ὅταν ἔγινε πάπας δὲν ἔδιωχνε τοὺς ἄστεγους ἀπὸ τὴν πλατεία τοῦ Ἁγίου Πέτρου, καλοῦσε τὶς κυβερνήσεις γιὰ δράσεις προστασίας τῶν μεταναστῶν καὶ τὸ φέρετρό του δὲν ἦταν ἀπὸ τρία εἴδη ξύλων, ἀλλὰ μόνο ἀπὸ ἕνα. Ἄχ, τί ὡραία!

Δηλαδὴ ἂν ἦταν συντηρητικὸς κι ἔπαιρνε θέση ὑπὲρ τοῦ ΝΑΤΟ, ἔστελνε μὲ τὰ κηρύγμά του στὸ πῦρ τὸ ἐξώτερο τὶς γυναῖκες ποὺ κάνουν ἀμβλώσεις, τοὺς φυλακισμένους, τοὺς μετανάστες καὶ τοὺς ὁμοφυλόφιλους; Ἂν χρησιμοποιοῦσε πολυτελὴ αὐτοκίνητα κι ἔδιωχνε ἀπὸ τὴν πλατεία τοὺς ἄστεγους; Θὰ ἦταν καλύτερα; Ὄχι, δὲν θὰ ἦταν καλύτερα.

Ἡ διαφορὰ αὐτὴ τοῦ πάπα Φραγκίσκου ὁδήγησε μία μερίδα σχολιαστῶν στὸ νὰ κάνουν λόγο γιὰ ἕνα πρόσωπο ποὺ ἀποτέλεσε παράδειγμα καταγγελίας τοῦ καπιταλισμοῦ καὶ ἀπόθεμα τῆς οὐτοπικῆς προσδοκίας γιὰ κάτι ἄλλο. Συγκεκριμένα, ὁ Ν. Σεβαστάκης, καθηγητὴς Πολιτικῆς Φιλοσοφίας στὸ ΑΠΘ κι ἐκφραστὴς ἑνὸς ὑβριδισμοῦ ἀριστερῶν καὶ φιλελεύθερων ἰδεῶν, ἔγραψε: «Ἡ συγκίνηση γιὰ τὸν Φραγκίσκο μαρτυρᾶ πὼς ἁρπαζόμαστε ἀπὸ τὸ ἠθικὸ παράδειγμα σὰν ἕνα ἀπόθεμα οὐτοπικῆς προσδοκίας» (Βῆμα, 4.5.25). Πρὸς τὴν ἴδια κατεύθυνση ὁ Κώστας Δουζίνας, καθηγητὴς Πολιτικῆς Φιλοσοφίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Λονδίνου, ἕνας πιὸ ποῦρος ἐκφραστὴς τῶν ἀριστερῶν ἰδεῶν, ἔγραψε: «Ὁ ἀσυνήθιστος αὐτὸς Πάπας δὲν δίσταζε νὰ πηγαίνει στὴν πηγὴ τῶν κακῶν. Κατήγγειλε τὸν “ἀχαλίνωτο καπιταλισμὸ” καὶ τὴν “νέα ἀποικιοκρατία”» (tvxs, 26.4.25).

Ὡστόσο, ὁ βίος καὶ ἡ πολιτεία τοῦ πάπα Φραγκίσκου δὲν ἦταν κάποια ἀνατροπή. Ἡ ἐφαρμογὴ τῆς ἀτζέντας τῆς φιλελεύθερης πολιτικῆς ἦταν μὲ ἀριστερὲς πινελιές. Κάτι ποὺ σήμερα τὸ ἔχει μεγάλη ἀνάγκη, γιὰ νὰ πορεύεται ἀλώβητο τὸ κράτος τοῦ Βατικανοῦ, ἀλλὰ καὶ γενικῶς τὸ κάθε σύγχρονο κράτος. Οἱ πολιτικοὶ θεωρητικοὶ ἀπὸ τὰ χρόνια τοῦ Μακιαβέλι λένε ὅτι αὐτοὶ οἱ χειρισμοὶ, σὲ σχέση μὲ τοὺς συντηρητικοὺς ἢ τοὺς αὐταρχικοὺς χειρισμούς, εἶναι ἀποτελεσματικότεροι γιὰ τὴ διαιώνιση μιᾶς ἐξουσίας.

Μὰ θὰ μποροῦσε νὰ ἦταν διαφορετικά τὰ πράγματα; Ὅταν ἡ ἰσχὺς κάθε φορὰ μιᾶς πολιτικῆς κατάστασης εἶναι μεγάλη, οἱ θρησκευτικοὶ θεσμοί, εἴτε τὸ θέλουν εἴτε ὄχι, εἶναι καταδικασμένοι σὲ αὐτὸν τὸν ρόλο. Εἶναι καταδικασμένοι νὰ παίζουν τὸν ρόλο τοῦ ὑποστηρικτικοῦ, ἰδεολογικοῦ μηχανισμοῦ αὐτῶν τῶν καταστάσεων. Οἱ δομολειτουργικὲς θεωρίες, ποὺ ἔχουν μελετήσει τὸν ρόλο τῆς θρησκείας στὶς ἀρχαϊκὲς κοινωνίες, μᾶς λένε ὅτι αὐτὸ συνέβαινε ἀπὸ παλιά.

Ὡστόσο, πρὸς τὴν κατεύθυνση μιᾶς ἐπανεκτίμησης τῆς θρησκείας μέσα στὶς πολύπλοκες διαδρομὲς τῆς ἱστορίας, θὰ ἦταν παράλειψη νὰ μὴν εἰπωθεῖ ὅτι ὑπῆρξαν καὶ στιγμές, στὶς ὁποῖες ὁ θρησκευτικὸς συμβολισμὸς καὶ ἡ ἐπιτέλεσή του ἀκολούθησαν ἕνα ἄλλο μονοπάτι. Μέσα στὴν ἱστορία ὑπῆρξαν ἄνθρωποι ποὺ κατανόησαν τὴ ζωή τους ὡς μιὰ φλόγα μέσα σ’ ἕνα παγερὸ κόσμο. Τὴ φλόγα αὐτὴ δὲν τὴν ἄφησαν νὰ σβήσει κάτω ἀπὸ τὶς ἐπιδιώξεις τῆς κυριαρχίας. Τὴν ἐμπόδισαν νὰ προσλάβει μελαγχολικὲς ἢ νοσταλγικὲς ἀποχρώσεις. Προσπάθησαν νὰ τὴν κάνουν πυρκαγιά.

Ὑπῆρξαν ἐποχὲς ποὺ οἱ ἄνθρωποι αὐτοὶ ἔφτιαξαν κοινότητες, ὅπως ἦταν οἱ κοινότητες τῶν Γνωστικῶν, οἱ κοινότητες τῶν πρώτων Χριστιανῶν ἢ οἱ κοινότητες τῶν  Θαβωριτῶν τοῦ 15ου αἰώνα στὴ Βοημία. Κοινότητες οἱ ὁποῖες ἐπιχείρησαν μία ἔξοδο ἀπὸ τοὺς θεσμοὺς τῆς κοινωνικῆς ζωῆς, στοὺς ὁποίους ἀποτυπωνόταν τὸ παιχνίδι τῆς κυριαρχίας. Γιὰ παράδειγμα, ἀρνήθηκαν τὸν θεσμὸ τῆς ἰδιοκτησίας καὶ στράφηκαν πρὸς τὴν κοινοβιακὴ ζωή. Ταυτόχρονα, ἀκολούθησαν μιὰ σειρὰ πρακτικῶν, μὲ τὶς ὁποῖες ἡ ἔξοδος ἀπὸ μία ἁπλὴ ἀλλαγὴ τῶν ἐξωτερικῶν συνθηκῶν, μποροῦσε νὰ γίνει μία ριζικὴ βιωματικὴ μετατόπιση.

Ἡ γλώσσα ποὺ χρησιμοποίησαν ἦταν θρησκευτική. Περιέγραψαν τὴν κατάστασή τους ὡς ἕνωση μὲ κάτι ποὺ ἵσταται πέρα ἀπὸ ἀνθρωπομορφικὰ γνωρίσματα καὶ ἰδεατὲς ποιότητες. Χρησιμοποιώντας λέξεις μὲ ἀλληγορικὴ σημασία, μίλησαν γιὰ ἕνα Ὑπέρτατο Φῶς. Τὴ μέθεξη σὲ αὐτὸ τὴν ὀνόμασαν ἐλευθερία. Μιὰ σημασία ποὺ βρίσκεται στοὺς ἀντίποδες τῆς σύγχρονης κατανόησης τῆς ἔννοιας, ἡ ὁποία μέσα στὸ φάσμα τῆς φαντασίωσης τῆς κυριαρχίας τοῦ ὑποκειμένου ἔχει τὸ νόημα τῆς δυνατότητας ἐπιλογῶν.

Εἴτε ὡς μέλη αὐτῶν τῶν κοινοτήτων εἴτε ἀκολουθώντας πιὸ μοναχικοὺς δρόμους κάποιοι ἀπὸ τοὺς μῦστες αὐτοῦ τοῦ βιώματος τῆς μέθεξης ἔγιναν κι ἐκφραστές του. Εἶναι μυστικοὶ θεολόγοι ὅπως ὁ Γρηγόριος Νύσσης (335-394) ἢ ὁ  Μάιστερ Ἔκκαρτ (1260-1328). Καταραμένοι φιλόσοφοι καὶ λογοτέχνες, ὅπως ὁ Φρειδερίκος Νίτσε (1844-1990) ἢ ὁ Κάρολος Μπωντλαὶρ (1821-1867).

Τὸ παράδειγμά τους δὲν ἀποτελεῖ ἕνα ἀπόθεμα οὐτοπικῆς προσδοκίας. Τὸ ἀπόθεμα ἦταν γι’ αὐτοὺς κάτι καταραμένο, ὅπως ἔχει γράψει ὁ Ζὼρζ Μπατάιγ. Καὶ ἡ οὐτοπία δὲν ἦταν προσδοκία, ἀλλὰ πληρότητα μέσα στὸ παρόν. Μία παράδοξη πληρότητα. Πληρότητα μέσα στὴν ἔλλειψη, ποὺ ἀντὶ νὰ ἀποσπᾶ τὴν ὕπαρξή τους σ’ ἕνα μετέωρο ἐγώ, γινόταν πηγὴ πραγματικῆς, κοινωνικῆς συναλληλίας. Δὲν ἦταν ἁπλῶς μιὰ βιωματικὴ κατάσταση, ἀλλὰ στὸν βαθμὸ ποὺ αὐτὴ γινόταν κοινὸ βίωμα, μποροῦσε καὶ διαμόρφωνε καὶ διαφορετικὲς κοινωνικὲς καὶ πολιτικὲς σχέσεις.

Ἡ κατάσταση τῆς ἱστορίας θὰ συνεχίσει νὰ εἶναι μιὰ κατάσταση αἰχμαλωσίας στὸ παιχνίδι τῆς κυριαρχίας μὲ τὴν θρησκεία νὰ παίζει τὸν ρόλο τοῦ συμπληρωματικοῦ ἰδεολογικοῦ μηχανισμοῦ. Τὸ μονοπάτι πρὸς αὐτὸ τὸ ἀνατρεπτικὸ βίωμα τοῦ ἱεροῦ μοιάζει ξεχασμένο. Ὅμως αὐτὸ δὲν σημαίνει ὅτι θὰ πάψει νὰ εἶναι διακριτὸ καὶ ὁρατό.

Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1924 ὁ τριαντάχρονος τότε Βάλτερ Μπένγιαμιν (Walter Bemjamin) ἐπισκέφθηκε τὸ Κάπρι, τὸ νησάκι ἀνοικτά τοῦ κόλπου τῆς Νάπολης, ἀγαπημένο θέρετρο ἐκείνη τὴν ἐποχὴ τῆς γερμανικῆς ἰντελιγκέντσιας. Κουβαλοῦσε μέσα του μιὰ βαριὰ διάθεση, ποὺ δὲν τὸν ἄφηνε νὰ δεῖ τὴν ἱστορία ὡς κάτι ἄλλο, παρὰ μόνο ὡς κρανίου τόπο. Ὡστόσο, κατὰ τὴ διάρκεια τῆς παραμονῆς του στὸ νησὶ συνέβη μιὰ ἀνατροπή. 

Ὁ κόσμος μέσα του ἀπὸ κρανίου τόπος μεταμορφώθηκε σὲ σκηνή, στὴν ὁποία μποροῦσε στὴν κάθε στιγμὴ νὰ λάβει χώρα κάτι ἀπρόβλεπτο. Στὶς Θέσεις γιὰ μιὰ Φιλοσοφία τῆς Ἱστορίας ἡ αἴσθηση αὐτὴ βρῆκε τὴν ἀλληγορικὴ ἔκφρασή της μὲ τὴν εἰκόνα τῆς κάθε στιγμῆς ὡς μιᾶς μικρῆς πύλης, μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία μπορεῖ νὰ προβάλει ὁ Μεσσίας, τὸ ἀνατρεπτικὸ βίωμα τοῦ ἱεροῦ.

Αὐτὸ τὸ βίωμα δὲν ἀναμένεται νὰ τὸ γνωρίζουν οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς σύγχρονους σχολιαστές, οἱ ὁποίοι ἀναπαράγουν τὴ φιλελεύθερη ἀτζέντα ἢ φτιάχνουν σαλάτες, ἀνακατεύοντας τὰ ὑλικά της μὲ τὰ ὑλικὰ τῆς ἀριστερῆς κουζίνας. Μπορεῖ κάποια στιγμὴ νὰ παπαγαλίσουν καὶ κάτι σὲ σχέση μὲ αὐτό, ἀλλὰ γρήγορα ἀποδεικνύεται ὅτι δὲν ἔχουν καταλάβει τίποτα, καθὼς εὔκολα τὸ ξεχνοῦν ἢ τὸ ἀκυρώνουν μέσα στὶς συνήθεις σαλάτες τους. Ὅμως ἐκείνοι ποὺ εἶναι μῦστες, μποροῦν νὰ καταλάβουν μόνο μ’ ἕνα νεῦμα.

 

* Ο Στρατής Ψάλτου είναι Δρ. Κοινωνικῆς Ἀνθρωπολογίας καὶ Ἱστορίας