Η Ορφική εκδοχή για το ταξίδι των Αργοναυτών

 

Εισαγωγή

Η Αργοναυτική Εκστρατεία περιγράφεται σε δύο μακροσκελή ποιήματα της αρχαιότητας. Το πρώτο από αυτά αποδίδεται στον Ορφέα, ο οποίος μετέχει της εκστρατείας σε προχωρημένη ηλικία, και καταγράφηκε τον 6ο αιώνα π.Χ., από ομάδα λογίων της εποχής, επί Πεισιστρατιδών, στην Αθήνα. Το δεύτερο ποίημα ανήκει στον Απολλώνιο τον Ρόδιο και γράφτηκε τον 3ο αιώνα π.Χ. Αξίζει να σημειωθεί ότι το ταξίδι της επιστροφής της Αργούς περιγράφεται τελείως διαφορετικά, στα δύο αυτά έργα. Στο παρόν κείμενο αναλύεται η διαδρομή των Αργοναυτών με γνώμονα την Ορφική εκδοχή.

 

Εικ. 1:  Jean-François Detroy, Le départ de Jason et Médée après la conquête de la Toison d’or, 1742-1743,  National Gallery, London.

Η Αργώ, καράβι με 50 κουπιά όπως γράφει το κείμενο, αποπλέει από τον Παγασητικό κόλπο και μέσω  Σκιάθου, Άθω, Σαμοθράκης και Λήμνου, εισέρχεται στον Ελλήσποντο. Οι Αργοναύτες διαπλέουν τα Στενά και στην έξοδο του Βοσπόρου προς τον Εύξεινο Πόντο συναντούν ένα δύσκολο πέρασμα, τις γνωστές Κυανές ή Συμπληγάδες Πέτρες. Στην συνέχεια, η Αργώ πλέει στα νότια παράλια του Ευξείνου Πόντου (Εικόνα 2), φτάνει τελικά στον ποταμό Φάσι (Phasis,σήμερα Rioni της Δυτικής Γεωργίας) και εισέρχεται από το στόμιο του ποταμού προς την ενδοχώρα, την Αία. Μετά τη συνάντηση με τον Αιήτη, οι Αργοναύτες με τη βοήθεια της Μήδειας, κόρης του Αιήτη, κλέβουν το «χρυσόμαλλο δέρας» και σκοτώνουν τον Άψυρτο, τον γιο του Αιήτη.

  Ύστερα από αυτό, οι Αργοναύτες μέσα στη νύχτα και από τη βιασύνη τους, κινήθηκαν «ανοήτως», όπως λέει το αρχαίο κείμενο, όχι προς τις εκβολές του ποταμού Φάσι στον Εύξεινο Πόντο, αλλά προς την ενδοχώρα, προς τις πηγές του ποταμού που βρίσκονται στον Καύκασο. Και στην συνέχεια, μέσω άλλου ποταμού βρέθηκαν στην Μαιώτιδα λίμνη (σημερινή Αζοφική θάλασσα). Υπάρχει πράγματι αυτό το ποτάμι και είναι ο Kuban (870 km), ο οποίος πηγάζει επίσης από τον Καύκασο και χύνεται στην Αζοφική θάλασσα. Ωστόσο αυτά τα δύο ποτάμια  (Phasis και Kuban) δεν συναντώνται. Φαίνεται όμως ότι αν μετά τον Rioni ακολουθήσουν τον πλου μέσα από τους σημερινούς πέντε ποταμούς του Καυκάσου: Tskhenistskali, Kheledula, Kasleti, Nenskra και Dalari, θα μπορούσαν να επικοινωνήσουν με τον ποταμό Kuban. Αυτή η πλωτή διαδρομή ανακόπτεται σε δύο σημεία συνολικού μήκους 6 km,  όπου πρέπει να μεταφέρουν οι ίδιοι το πλοίο για να διαπεράσουν την ορεινή περιοχή. Το εγχείρημα μοιάζει δύσκολο έως ακατόρθωτο. Μια σημαντική πληροφορία γι’ αυτή την διάβαση του Καυκάσου δίνει στο βιβλίο του με τίτλο, Ορφέας και Αργοναυτική Εκστρατεία, Εκδόσεις Νοών, ο Σωτήρης Σοφιάς (2009), ο οποίος, κάνοντας προσωπική έρευνα, καταλήγει στην ύπαρξη αρχαίας δίολκου (πέρασμα Κλουχόρι) επί του Καυκάσου και συνεπώς ερμηνεύει τον τρόπο αυτής της διάβασης.

 

Εικ. 2: Ο χάρτης του Φλαμανδού χαρτογράφου Ορτέλιους (1624). Φαίνονται οι λαοί που υπήρχαν γύρω από τον Εύξεινο Πόντο, κατά την αρχαιότητα. Ανάμεσα τους διακρίνονται οι περιοχές από τις οποίες πέρασαν οι Αργοναύτες, σύμφωνα με τα Ορφικά Αργοναυτικά.

Οι Αργοναύτες από την Μαιώτιδα λίμνη, εξέρχονται στον Εύξεινο Πόντο, καθόσον σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο, φτάνουν στους Ταύρους, στην Ταυρίδα που είναι η σημερινή χερσόνησος της Κριμαίας. Δηλαδή κατευθύνονται από τις βόρειες ακτές του Ευξείνου Πόντου προς τα δυτικά. Από δω και πέρα αρχίζει το πολυσυζητημένο ταξίδι της επιστροφής. Παρουσιάζουμε αυτή τη διαδρομή στηριζόμενοι αποκλειστικά στους στίχους των Ορφικών Αργοναυτικών.

 Πορεία προς τον Ατλαντικό Ωκεανό

Οι Αργοναύτες έφτασαν στις χαράδρες των Ριπαίων Ορέων και μέσα από ένα στενό ποτάμιο ρεύμα «πέφτουν»- σύμφωνα με το κείμενο- στον Ωκεανό, τον οποίο οι Υπερβόρειοι ονομάζουν Κρόνιο Πόντο και Νεκρά Θάλασσα. Τα Ριπαία Όρη βρίσκονται κοντά στη οροσειρά των Άλπεων και ταυτίζονται με τον Μέλανα Δρυμό (σύνορα Γαλλίας-Γερμανίας), από όπου πηγάζει ο πλωτός ποταμός Δούναβης (κατά την αρχαιότητα Ίστρος) που εκβάλει στον Εύξεινο Πόντο, όπως αναφέρεται σε αρχαίες πηγές, π.χ. ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (Fragmenta, 18b), («τὸν δὲ Ἴστρον καταφέρεσθαι ἐκ τῶν Ῥιπαίων ὀρῶν, ἅ ἐστι τῆς Κελτικῆς»), αλλά και ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα Αργοναυτικά (IV, στ. 284-286).  Άλλωστε το ίδιο το ορφικό κείμενο, τοποθετεί τα Ριπαία Όρη κοντά στις Άλπεις (στ. 1123-1131), όταν κάνει λόγο για τη χώρα των Κιμμερίων που ζουν μέσα στο σκοτάδι. Αυτή η «σκοτεινότητα»αποδίδεται από το ίδιο το αρχαίο κείμενο σε μια περιοχή που βρίσκεται ακριβώς ανάμεσα σε αυτά τα ψηλά βουνά, οπότε οι ακτίνες του Ηλίου δεν διαθέτουν ελεύθερη πρόσβαση προκειμένου να φτάσουν επί του εδάφους.

 

 Εικ. 3: Η ναυπήγηση της Αργούς. Διακρίνονται η Αθηνά (αριστερά), ο Τίφυς (στο μέσο) και ο Άργος (δεξιά). Ρωμαϊκό ανάγλυφο από τερακότα του 1ου αιώνα μ.Χ., British Museum, London.

Αυτό σημαίνει ότι οι Αργοναύτες εισήλθαν στον ποταμό Δούναβη, έφτασαν στην Κεντρική Ευρώπη, πέρασαν στον επίσης πλωτό ποταμό Ρήνο και οδηγήθηκαν στο σημερινό Ρότερνταμ, στην Ολλανδία, όπου εκβάλλει ο Ρήνος, οπότε βρέθηκαν («ἒμπεσε δ’ Ὠκεανῷ») στον Κρόνιο Πόντο (Εικόνα 4). Σύμφωνα με πολλά αρχαία κείμενα ο Κρόνιος Πόντος τοποθετείται στον Β. Ατλαντικό Ωκεανό  (π.χ. Anonymous: Hypotyposis Geographias, 45, 8). Επίσης καλείται Υπερβόρειος Ωκεανός (John the Lydian, De mensibus, III, 1, 11; Plutarch, De facie in orbelunae, 941 Α, 10). Η σύνδεση μεταξύ των δύο ποταμών (Δούναβη και Ρήνου) είναι εφικτή από πολλά σημεία όπως η πορεία μέσω ποταμών που οδηγούν στη μεγαλύτερη κοιλάδα, την κοιλάδα Dreisam.

 Εκεί, στο Ρότερνταμ, σύμφωνα με το κείμενο, ο κυβερνήτης κατηύθυνε την Αργώ προς το δεξιό μέρος του αιγιαλού, δηλαδή προς τα βόρεια. Στη συνέχεια εξαιτίας της άπνοιας που επικρατούσε στην περιοχή, οι Αργοναύτες αναγκάστηκαν να πηδήξουν έξω από το πλοίο και να σύρουν την Αργώ πάνω στα βότσαλα της παραλίας, κινούμενοι «ταχέως» κατά μήκος του αιγιαλού επί έξι μέρες. Προφανώς κινούνται βόρεια. Η ταχύτητα βαδίσματος του μέσου ανθρώπου είναι 4-5 χλμ/ω (Browning et al. 2006). Αν υποθέσουμε ότι ένας άνθρωπος κινείται άνευ διακοπής όλο το 24ωρο, θα έχει διανύσει περίπου 600 χλμ, σε 6 ημέρες. Η απόσταση αυτή αντιστοιχεί κατά προσέγγιση στην απόσταση Ρότερνταμ-Esbjerg στη σημερινή χερσόνησο της Γιουτλάνδης (Δανία).

  

Εικ. 4: Η πορεία μέσω του Δούναβη και του Ρήνου προς τον Κρόνιο Πόντο.

Η περιγραφή της περιοχής όπου έφτασαν, όπως της χώρας των Μακροβίων που ζουν σε τόπους χλοερούς, δηλαδή σε λιβάδια, της χαμηλής Ερμιόνειας (προφανώς πεδινή) με τα πολλά βοσκοτόπια, της ακτής, στην οποία είχε τις εκβολές του ο Αχέροντας ποταμός που χαρακτηρίζεται «ψυχρή» περιοχή, ταιριάζουν με τις περιοχές της Ολλανδίας, τις βόρειες ακτές της Γερμανίας και τη χερσόνησο της Γιουτλάνδης. Επίσης, τα νερά του ποταμού έχουν χρώμα αργυρό αλλά και χρυσό. Ο υδροβιότοπος Ho Bugt που βρίσκεται σε αυτή την περιοχή, με τους πολλούς αμμόλοφους, που σχηματίζει μία εκτεταμένη λιμνοθάλασσα, συνάδει με αυτή την περιγραφή, καθώς το κίτρινο («χρυσό») χρώμα των υδάτων θα μπορούσε να προέλθει από τη διάβρωση των αμμόλοφων από το νερό. Άλλωστε και στο αρχαίο κείμενο διαβάζουμε ότι «το απέραντο ύδωρ του Ωκεανού βουίζει πάνω στην άμμο», ολόκληρη δε η δυτική ακτή της Δανίας είναι αμμώδης.

Ταξιδεύοντας στον Ατλαντικό Ωκεανό

Σε αυτή την περιοχή, ο κυβερνήτης αντιλαμβάνεται ότι αρχίζει να πνέει  ισχυρός δυτικός άνεμος (στ. 1150) και δίνει εντολή στο πλήρωμα να επιβιβαστεί στην Αργώ, να ανοίξει τα πανιά και να ετοιμαστεί για τον απόπλου προς το «Ατλαντικό πέλαγος», όπως αναφέρει χαρακτηριστικά το ίδιο το κείμενο (στ. 1169). Αλλά πώς είναι δυνατόν κάποιος να αποπλεύσει από Ευρωπαϊκή ακτή προς τον Ατλαντικό Ωκεανό με ούριο δυτικό άνεμο; Ο δυτικός άνεμος έχει ακριβώς την αντίθετη κατεύθυνση. Όμως, στη συγκεκριμένη περιοχή φτάνει ένας κλάδος των θαλασσίων ρευμάτων του Βορείου Ατλαντικού Ωκεανού που είναι το Norwegian Current και το οποίο ερχόμενο δυτικά από τον Ατλαντικό Ωκεανό, σε εκείνη την περιοχή στρέφεται βόρεια, κατευθυνόμενο προς τη Σκανδιναβία (Εικόνα 5). Ο κυβερνήτης εκμεταλλεύτηκε αυτό το θαλάσσιο ρεύμα και κατηύθυνε το πλοίο βορειοδυτικά, οπότε παρέπλευσε τις Ιερνίδες νήσους (Μεγάλη Βρετανία) από τη βόρεια πλευρά (Σκωτία), ενώ τους «σπρώχνει από πίσω μαύρη θύελλα με βροντές που φούσκωνε τα πανιά και το πλοίο έτρεχε γρήγορα» (στ. 1180-1184).

 

Εικ. 5: Η διαδρομή των Αργοναυτών στον Κρόνιο Πόντο (μπλε γραμμή). Ο χάρτης δείχνει: α) Τμήμα των ωκεάνιων ρευμάτων του Βόρειου Ατλαντικού Ωκεανού β) Τη διαδρομή  από τις εκβολές του Ρήνου (Ρότερνταμ) μέχρι την παράκαμψη των Ιερνίδων νήσων (Μεγάλη Βρετανία και Ιρλανδία) και γ) Την έξι ημερών πορεία, περίπου 600 km, προς τους Μακρόβιους.

Όταν τελικά έφτασαν και απομακρύνθηκαν από το νοτιότερο άκρο αυτών των νησιών (νότιο άκρο Ιρλανδίας) και σε απόσταση περίπου 200 χλμ, βρέθηκαν πλέον σε ανοικτό πέλαγος και δεν διέκριναν καμία στεριά. Αυτό το ταξίδι σύμφωνα με το κείμενο, διαρκεί 12 ημέρες και οι Αργοναύτες αισθάνονται σαν χαμένοι (στ. 1185-1192).

Παρακολουθήσαμε την πορεία της Αργούς μεσοπέλαγα, με ταχύτητα 6-7 km/h [τιμή που δίνει η βιβλιογραφία για τέτοια καράβια (Casson, 1951)] και κατεύθυνση από την Ιρλανδία προς το Γιβραλτάρ. Σύμφωνα με το κείμενο, μετά τη δωδέκατη ημέρα ο Λυγκεύς εντόπισε «από πολύ μακριά» μια νήσο, από τα ορογραφικά νέφη που σχηματίζονται γύρω από το ψηλό βουνό της. Πράγματι, το νοτιότερο άκρο αυτής της διαδρομής απέχει περίπου 100 km από τη νήσο Μαδέρα με υψόμετρο 1862 μ. ‒η μεγαλύτερη κορυφή Ruivo‒ (Εικόνα 6).

Η θέαση αυτού του νησιού ήταν σημάδι ότι είχαν ήδη προσπεράσει το Γιβραλτάρ γι’ αυτό η Αργώ στρέφεται αμέσως προς τα ανατολικά, με άμεση εντολή του κυβερνήτη, σε μια προσπάθεια να εισέλθει στη Μεσόγειο. Όμως, οι Αργοναύτες βρίσκονται ήδη μέσα στο θαλάσσιο ρεύμα των Καναρίων Νήσων που έχει κατεύθυνση προς νότο. Συνεπώς, κινούνται τελικά νοτιοανατολικά και φτάνουν στις ακτές του Μαρόκου, στη χερσόνησο της Essaouira.

Εικ. 6: Η πορεία στον Ατλαντικό Ωκεανό (μπλε γραμμή), διάρκειας 12 ημερών, όπου με βέλη διακρίνονται τα θαλάσσια ρεύματα. Επίσης σημειώνεται η τοποθεσία της νήσου Μαδέρας που αντιστοιχεί στην ‘νήσο της Δήμητρας’. Φαίνεται ότι 200 χλμ. νότια των Ιερνίδων νήσων δεν διακρίνεται καμία στεριά, ενώ η ίδια η νήσος Μαδέρα γίνεται αντιληπτή από τα ψηλά βουνά της από μία απόσταση περίπου 100 χλμ. Η χώρα της Κίρκης (Αιαία) εντοπίζεται στην χερσόνησο Essaouira του Μαρόκου.

Στη χώρα της Κίρκης

Σύμφωνα με το αρχαίο κείμενο, κατά την τρίτη ημέρα η Αργώ έφτασε στα δώματα της Κίρκης. Η απόσταση των περίπου 700 χλμ, από τη στροφή έξω από την Μαδέρα έως τις ακτές του Μαρόκου (χερσόνησος της Essaouira), διανύεται μέσα σε αυτό το διάστημα με ταχύτητα 9-10 χλμ/ω, δηλαδή με την ταχύτητα της Αργούς (γύρω στα 6-7 χλμ/ω) ενισχυμένη από το θαλάσσιο ρεύμα των Καναρίων κατά 1-2 χλμ/ω. Η περιοχή αυτή βρίσκεται στους πρόποδες του Ηλίου όρους, κατά τον Πτολεμαίο [Geography (IV, 1, 3, 1)], ενώ η Κίρκη ήταν η κόρη του Ηλίου και η αδελφή του Αιήτη. Η νήσος Mogador βρίσκεται πολύ κοντά στη χερσόνησο της Essaouira, απέχοντας μόλις 1,5 χλμ, πράγμα που σημαίνει ότι πριν από τόσες χιλιάδες χρόνια, το νησί θα ήταν συνέχεια της σημερινής χερσονήσου και η τελευταία θα έμοιαζε με μια εκτενή μακρόστενη νήσο (Εικόνα 7).

Επειδή στο κείμενο των Ορφικών Αργοναυτικών δεν υπάρχει καμία περιγραφή της χώρας της Κίρκης, καθώς εκείνη, σύμφωνα με το ορφικό κείμενο, ουσιαστικά τους έδιωξε επειδή είχαν διαπράξει φόνο, ανατρέχουμε στη ραψωδία κ΄ της Οδύσσειας, όπου υπάρχει λεπτομερής περιγραφή της περιοχής:

H περιοχή είναι δασώδης. Η Essaouira βρίσκεται στους πρόποδες του όρους Άτλας και πολύ κοντά στην υψηλότερη κορυφή του.

Το πλοίο του Οδυσσέα προσέγγισε σε βαθύ λιμένα και πράγματι η περιοχή είναι ένα ασφαλές αγκυροβόλιο.

Το καράβι του Οδυσσέα είχε αράξει κοντά σε κάποιο ποτάμι. Πράγματι στην περιοχή ρέει ο ποταμός Qued Ksob που απέχει μόλις 2 χλμ. από τη σημερινή πόλη της Essaouira.

Σε αυτό το ποτάμι πήγε να πιει νερό ένα μεγαλόσωμο ελάφι ψηλοκέρατο, το οποίο ο Οδυσσέας σκότωσε και το πήγε στο καράβι για να φάνε οι σύντροφοί του. Σήμερα γνωρίζουμε ότι στην περιοχή ζει ένα είδος ελαφιού που έχει τα χαρακτηριστικά του μεγαλόσωμου και του ψηλοκέρατου, γνωστό ως Barbary stag (Cervus elaphus barbarus ήAtlas deer – ελάφι του Άτλαντα), το οποίο είναι υποκατηγορία του κόκκινου ελαφιού.

Στο σπίτι της Κίρκης ζουν λύκοι και λιοντάρια. Πράγματι, στην περιοχή του Άτλαντα ζει το είδος λύκου African golden wolf (Canis anthus)και τολιοντάρι Barbary lion (Panthera leo – Atlas lion).

 

Εικ. 7: Η χερσόνησος της Essaouira στο Μαρόκο, όπου διακρίνεται η νήσος Mogador και ο ποταμός Qued Ksob.

Οι Αργοναύτες στη συνέχεια κατευθύνθηκαν προς το στόμιο του ποταμού της Ταρτησσού («ἀνὰ στόμα Ταρτησσοῖο  ἱκόμεθα»). Σύμφωνα με το Λεξικό Lidell-Scott, η σύνταξη της πρόθεσης ανά + αιτιατική δηλώνει κίνηση από κάτω προς τα πάνω. Επομένως, οι Αργοναύτες κινήθηκαν από το Μαρόκο προς την είσοδο του ποταμού της Ταρτησσού (Γουαδαλκιβίρ), στην Ισπανία. Όμως πώς είναι δυνατόν να κωπηλάτησαν αντίθετα στο ισχυρό θαλάσσιο ρεύμα των Καναρίων νήσων που κυριαρχεί στην περιοχή και οδηγεί νότια;

 Ανάμεσα σε αυτά τα νησιά, υπάρχει μία ευέλικτη διαδρομή που εκμεταλλεύεται την αλλαγή της φοράς των αληγών και ανταληγών ανέμων στην περιοχή και με χρήση των ιστίων και κατάλληλης κωπηλασίας οδηγεί το καράβι να αντισταθεί στο θαλάσσιο ρεύμα και να περιστραφεί, έτσι ώστε να κατευθυνθεί προς την Ισπανία και την Πορτογαλία. Η τεχνική αυτή (volta do mar) έγινε γνωστή από τους Πορτογάλους θαλασσοπόρους (Εικόνα 8). Φαίνεται ότι με αυτό τον τρόπο, οι Αργοναύτες έφτασαν στην Ταρτησσό, από εκεί κατευθύνθηκαν προς τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ) και εισήλθαν στη Μεσόγειο Θάλασσα, όπως ακριβώς περιγράφεται στο αρχαίο κείμενο των Ορφικών Αργοναυτικών.

 

Εικ. 8: Η πορεία των θαλασσοπόρων volta do mar, με το κόκκινο βέλος. Με πράσινα βέλη σημειώνεται η κατεύθυνση των ανέμων, ενώ με μπλε βέλη η κατεύθυνση των θαλασσίων ρευμάτων.

Το ταξίδι μέσα στην Μεσόγειο Θάλασσα

Σύμφωνα πάντα με το αρχαίο κείμενο, περνώντας την Σαρδηνία, τις Αυσόνιες νήσους και τις Τυρρηνικές ακτές (Ιταλία), η Αργώ έφτασε στον Λιλύβαιο Πορθμό (το πέρασμα ανάμεσα στη Σικελία και την Αφρική). Εκεί, στα νότια της Σικελίας, μετά τον Λιλύβαιο Πορθμό (στ. 1250-1258) υπάρχουν πολλά ενεργά  υποθαλάσσια ηφαίστεια και ηφαιστειογενείς νήσοι (Campi Flegrei del Mar Sicilia), που είναι ενεργά προ χιλιάδων ετών μέχρι και σήμερα. Ο μεγαλύτερος υποθαλάσσιος ηφαιστειακός κρατήρας ονομάζεται Εμπεδοκλής, βρίσκεται στην Graham Bank και απέχει 30 χλμ. από την ακτή της Σικελίας (Εικ. 9). Το ηφαίστειο αυτό έχει αναδυθεί και καταδυθεί αρκετές φορές στο παρελθόν, με τελευταία το 1831. Σήμερα βρίσκεται μόλις έξι μέτρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Σε αυτή την περιοχή, σύμφωνα με τα Ορφικά Αργοναυτικά, οι Αργοναύτες συνάντησαν πρώτα τη Χάρυβδη (μόνη χωρίς την Σκύλα) και μετά τις Σειρήνες. Δηλαδή αντίθετα από την περιγραφή της Οδύσσειας.

Η περιγραφή για την Χάρυβδη έχει ως ακολούθως (στ. 1254-1264): Σηκώθηκε κυματισμός με ζεματιστό νερό από τον πυθμένα της θάλασσας που περιέρρεε την πλώρη, ενώ τα νερά τραβήχτηκαν από τον βυθό και ως κοχλάζον κύμα έπεσαν στην άκρη του ιστίου. Το καράβι ακινητοποιήθηκε και άρχισε να κάνει περιστροφικές κινήσεις (περιδίνηση) επάνω σε ένα κοίλωμα της θάλασσας, ενώ κινδύνευσε να καταβυθιστεί στη λάσπη του πυθμένα. Αυτή η περιγραφή ταιριάζει απόλυτα με θαλάσσια δίνη προερχόμενη από έκρηξη ενός υποθαλάσσιου ηφαιστείου.

 

 

Εικ. 9: Η περιοχή Campi Flegrei del Mar Sicilia στα νότια της Σικελίας, η οποία περιλαμβάνει πολλά υποθαλάσσια ενεργά ηφαίστεια. Είναι ένας σχηματικός χάρτης του καναλιού της Σικελίας με τέσσερις τοποθεσίες βυθοκόρησης: Graham Bank, Nameless Bank, Pantelleria East και Pantelleria Southeast seamounts (Rotolo et al. 2006).

Στη συνέχεια, πάντα σύμφωνα με τα Ορφικά Αργοναυτικά, αφού ξέφυγε από αυτή την θαλάσσια δίνη, η Αργώ φτάνει σε έναν προεξέχοντα σκόπελο πολύ κοντά στη Χάρυβδη (στ. 1265). Η λέξη «σκόπελος» σημαίνει, σύμφωνα με το Λεξικό Liddell –Scott, «ψηλός βράχος ή κορυφή», «απόκρημνο μέρος προς τη θάλασσα ή ακρωτήρι». Εκεί κοντά υπάρχει κάποιος άλλος απόκρημνος βράχος («πέτρη ἀπορρώξ») ο οποίος αναδύεται προς τα επάνω πιέζοντας την θάλασσα διαμέσου χασμάτων, ενώ βουίζει ο κυματισμός, ανάμεσα στα χάσματα (στ. 1265-1275). Πάνω σε αυτόν τον βράχο κάθονται οι Σειρήνες που εκπέμπουν «λιγυρήν» φωνή (και όχι σε χλοερό λιβάδι, όπως αναφέρεται στην Οδύσσεια). Σύμφωνα με το Λεξικό Liddell –Scott, ο επιθετικός προσδιορισμός «λιγυρήν»σημαίνει καθαρός, ευκρινής, συρίζων, οξύς ισχυρός ήχος. Οι Αργοναύτες αφήνουν τα κουπιά και η Αργώ κατευθύνεται προς τις Σειρήνες, οι οποίες τώρα αναφέρεται ότι κάθονται σε «προβλήτα κολωνόν»,δηλαδή προεξέχοντα λόφο (στ. 1273) και όχι σε απόκρημνο βράχο («πέτρη ἀπορρώξ»), που αναφέρει λίγους στίχους παραπάνω. Η περιγραφή συνάδει με την ανάδυση μιας ηφαιστειογενούς νησίδας ως επακόλουθο έκρηξης υποθαλάσσιου ηφαιστείου. 

 Ο οξύς ισχυρός ήχος που συνοδεύει την ηφαιστειακή έκρηξη ως αποτέλεσμα αναταράξεων και τριβής που δημιουργείται από τα θερμά αέρια καθώς επιταχύνονται προς τα πάνω και διαφεύγουν από τον κρατήρα, περιέχοντας θραύσματα μάγματος, τέφρας και άλλα σωματίδια, (Medici et al. 2013, http://volcano.oregonstate.edu/volcano-soundsduring-eruptions) παρομοιάζεται με τη «λιγυρή φωνή των Σειρήνων». Πιθανώς λόγω του διαπεραστικού ήχου, οι Αργοναύτες αφήνουν τα κουπιά, για να κλείσουν τα αφτιά τους και ο Ορφέας καλύπτει τον ήχο παίζοντας φόρμιγγα. Το πλοίο ακυβέρνητο κατευθύνεται προς τον «λόφο των Σειρήνων».

 

 

Εικ. 10: Edward Burne-Jones, The Sirens, c. 1891, The John and Mable Ringling Museum of Art, Sarasota, Florida.

Τότε, από έναν άλλο σκόπελο που χαρακτηρίζεται χιονοσκεπής («νιφόεντα»), οι Σειρήνες εξέπεμψαν φοβερό στεναγμό και αυτοκτόνησαν πέφτοντας στη θάλασσα από το άκρον του γκρεμού, οπότε μεταμορφώθηκαν σε μικρούς βράχους (στ. 1284-1289).  Ο «φοβερός στεναγμός» εκφράζει ποιητικά τον πολύ ισχυρό ήχο της εκτίναξης του θόλου του υποθαλάσσιου ηφαιστείου. Παρατηρούμε επίσης ότι οι Σειρήνες πέφτουν στη θάλασσα, όπως λέει το κείμενο, ως δίσκοι («δίσκευσαν»), (στ. 1289) δηλαδή εκτελώντας περιστροφική κίνηση στον αέρα, όπως κάνει ο δίσκος που πετά ο δισκοβόλος. Περιγραφή που αποδίδει πολύ παραστατικά την κίνηση τεμαχίων λάβας που εκτοξεύονται από τον ηφαιστειακό κρατήρα κατά την έκρηξη. Αν επρόκειτο για ανθρώπινα σώματα, η περιγραφή θα μιλούσε για κατακόρυφη πτώση, λόγω του βάρους. Φαίνεται ότι αυτή η πτώση της λάβας συνδέεται με την εμφάνιση μικρών ηφαιστειογενών βράχων που αναδύθηκαν μέσα από τη  θάλασσα.

 

 

Εικ. 11: Η πορεία των Αργοναυτών μέσα στην Μεσόγειο θάλασσα.

Ο χαρακτηρισμός «χιονοσκεπής» πιθανώς δηλώνει τη λευκή απόχρωση των συστατικών της λάβας (π.χ. περλίτης, κίσσηρη, σκωρία), με την οποία είναι καλυμμένος ο συγκεκριμένος σκόπελος. Αλλά επίσης, κοντά σε αυτή την περιοχή, στα νότια της Σικελίας που απέχει μόνο 5 km από το Porto Empedocles, βρίσκεται ένας κόλπος (η τουριστική περιοχή Scala dei Turchi) όπου δεσπόζουν πολλοί λευκοί βράχοι. Πρόκειται για ιζηματογενή πετρώματα ηλικίας χιλιάδων ετών.

 Οι Αργοναύτες τελικά φεύγουν από τη Σικελία και διασχίζουν την «κυματώδη θάλασσα και τον κόλπο» (προφανώς) του Τάραντα με τα πανιά καθώς πνέει ισχυρός άνεμος. Έφτασαν στην Κέρκυρα και στη συνέχεια κατευθύνθηκαν νότια προς τον Αμβρακικό κόλπο (Εικ. 11). Από εκεί ο ισχυρός άνεμος τους έσπρωξε προς τον κόλπο της Σύρτης (Β. Αφρική). Διασωθέντες (το αρχαίο κείμενο των Ορφικών Αργοναυτικών δεν αναφέρει τι έγινε στη Β. Αφρική) κατευθύνθηκαν προς την Κρήτη. Όμως ο χάλκινος γίγαντας, δηλαδή ο Τάλως, όπως αναφέρει ο Απολλώνιος ο Ρόδιος στα Αργοναυτικά (IV, 1638) δεν τους επέτρεπε να βγουν σε κάποιο λιμάνι. Πάλευαν με τα μεγάλα κύματα (του Κρητικού Πελάγους) κάτω από μαύρα σύννεφα που έτρεχαν στον ουρανό, με σκοπό να φτάσουν στους Μελάντιους Βράχους. Πρόκειται για τις δύο βραχονησίδες (Παχιά και Μακρά) που βρίσκονται λίγο νοτιότερα της Ανάφης. Ο εντοπισμός τους αναφέρεται επίσης στην εργασία του Σ. Σοφιά (2009).

 Οπότε ο Παιάν (Απόλλων), εξαπέλυσε ένα βέλος και με αυτό τους υπέδειξε ένα νησί, προς το οποίο και κατευθύνθηκαν. Επειδή το νησί αυτό ανεφάνη μέσα στο σκότος και την τρικυμία, ονομάστηκε Ανάφη. Όμως o Ιάσων, σύμφωνα με τα Ορφικά Αργοναυτικά, δεν μπορούσε να βγει στη στεριά καθώς ήταν μιαρός και δεν του το επέτρεπε η θεότητα (στ.1360). Έτσι τελικά οι Αργοναύτες κωπηλατώντας έφτασαν στο ακρωτήριο του Μαλέα (Πελοπόννησος). Εκεί ο Ορφέας, σύμφωνα με την εντολή της Κίρκης, κατέβηκε για να πάει στην είσοδο του Άδη που βρίσκεται στο όρος Ταίναρο και να κάνει καθαρμό (στ. 1370). Οι Αργοναύτες συνέχισαν το ταξίδι τους προς την Ιωλκό, ενώ ο Ορφέας όταν τελείωσε το έργο του, επέστρεψε σύμφωνα με το κείμενο στους πρόποδες του Ολύμπου, στα Λείβυθρα της Πιερίας (σημερινό Σκότινα, κοντά στην Κατερίνη).

 

 

Εικ. 12: Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η επιστροφή των Αργοναυτών, Εθνική Πινακοθήκη, Αθήνα.

Παρακολουθήσαμε την πορεία της Αργούς, σύμφωνα με τα λεγόμενα Ορφικά Αργοναυτικά. Διαπιστώσαμε ότι όντως η διαδρομή είναι πραγματοποιήσιμη με πλεύση εντός των μεγάλων ποταμών της Ευρώπης που κατ’ αυτόν τον τρόπο συνδέουν τον Εύξεινο Πόντο με τον Βόρειο Ατλαντικό Ωκεανό. Η περιγραφή του ταξιδιού μέσα στον Ατλαντικό Ωκεανό, ο οποίος αναφέρεται με αυτό ακριβώς το όνομα στο αρχαίο κείμενο, δείχνει υψηλή γνώση ναυσιπλοΐας με χρήση των θαλασσίων ρευμάτων. Επίσης, η γνώση των Ηράκλειων Στηλών και της Ταρτησσού, δηλώνει ότι δεν ήταν οι πρώτοι που έκαναν αυτό το ταξίδι στον Ατλαντικό Ωκεανό.

 Εντοπίσαμε τη νήσο Μαδέρα, ως την αναφερόμενη από το κείμενο «νήσο της Δήμητρας» και τη χερσόνησο της Essaouira με τη νήσο Mogador στο σημερινό Μαρόκο, ως τη χώρα της Κίρκης, κόρης του Ηλίου. Η περιοχή αναφέρεται ως «Ηλίου όρος» από τον Πτολεμαίο. Σύμφωνα με την Οδύσσεια, εκεί κοντά βρίσκονταν και τα ανάκτορα της Ηούς, αδελφής του Ηλίου (Od.12.1-5). Από το αρχαίο κείμενο είναι σαφές ότι η χώρα της Κίρκης βρίσκεται εκτός των Ηράκλειων Στηλών (Γιβραλτάρ), δηλαδή στον Ατλαντικό Ωκεανό.

 Επισημαίνουμε τη διαφορετική περιγραφή της Χάρυβδης και των Σειρήνων όπως αυτή αναφέρεται στην Ομηρική Οδύσσεια και στα Ορφικά Αργοναυτικά. Οι Αργοναύτες διέσχισαν τον Λιλύβαιο Πορθμό στα νότια της Σικελίας με τα πολλά υποθαλάσσια ηφαίστεια. Η περιγραφή υποδεικνύει ότι η πλεύση τους συνέπεσε με μια ηφαιστειακή έκρηξη. Η Χάρυβδη αντιστοιχεί σε περιγραφή θαλάσσιας δίνης ως επακόλουθο αυτής της υποθαλάσσιας ηφαιστειακής έκρηξης και οι βράχοι των Σειρήνων αντιστοιχούν σε ανάδυση ηφαιστειογενών νησίδων λόγω και πάλι αυτής της έκρηξης. Οι τρομεροί ήχοι των εκτινάξεων λάβας αντιστοιχούν, όπως προαναφέρθηκε, στον οξύ και διαπεραστικό ήχο των Σειρήνων οι οποίες τελικά στροβιλίζονται στον αέρα ως δίσκοι που πετούν οι δισκοβόλοι (εκτόξευση και πτώση της λάβας) και πέφτουν στην θάλασσα όπου μεταμορφώνονται σε μικρά ηφαιστειογενή βραχάκια.

 

 

Εικ. 13: Lorenzo Costa, La spedizione degli Argonauti, c. 1490,  Musei Civici di Padova.

Στην Οδύσσεια, οι Σειρήνες βρίσκονται σε χλοερό λιβάδι κοντά στη χώρα της Κίρκης, ενώ στα Ορφικά Αργοναυτικά βρίσκονται πολύ μακριά από τη χώρα της Κίρκης και με άλλη περιγραφή. Το ίδιο ισχύει και για τη Χάρυβδη που στην Οδύσσεια βρίσκεται μαζί με την Σκύλα μετά τις Σειρήνες, κοντά στη χώρα της Κίρκης. Στην Οδύσσεια, η Χάρυβδη περιγράφεται ως φαινόμενο πλημμυρίδας-άμπωτης που εκδηλώνεται τρεις φορές την ημέρα και όχι ως θαλάσσια δίνη, όπως περιγράφεται στα Ορφικά Αργοναυτικά.

Tο παρόν άρθρο αποτελεί περιληπτική απόδοση του επιστημονικού άρθρου «The Argonautica Orphica version for the voyage of the Argonauts: A Geo–analysis», το οποίο δημοσιεύτηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό Mediterranean Archaeology and Archaeometry Vol. 17, No. 2, σελ. 77-95, 2017.

 

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

Browning, R. C., Baker, E. A., Herron, J. A. and Kram, R. (2006). ‘Effects of obesity and sex on the energetic cost and preferred speed of walking’. Journal of Applied Physiology 100 (2): 390–398.

Casson, L. (1951). ‘Speed under sail of ancient ships’, Transactions of the American Philological Association  Vol. 82 (1951), pp.136-148.

Orphica, Procli Hymni, Musaei Carmen de Hero et Leandro, Callimachi Hymni et Epigrammata, Editio Stereotypa, Lipsiae, 1829

Ορφικά, Εγκυκλοπαίδεια του Ηλίου του Ι. Πασσά (1950)

Kalachanis, Κ., Preka-Papadema, P., Kostikas, I., Theodossiou, E., Manimanis,V.N., Panou, E., Rotolo, S.G., Kyriakopoulos, K. (2017). ‘The Argonautica Orhica version for the voyage of the Argonauts: a geo-analysis’, MAA, Vol. 17, no. 2, p.77-95.

Kalachanis, Κ., Preka-Papadema, P., Kostikas, I., Theodossiou, E., Manimanis,V.N., Panou, E., Rotolo, S.G., Kyriakopoulos, K. (2018). ‘Supplementary notes on the article The Argonautica Orhica version for the voyage of the Argonauts: a geo-analysis’ , MAA, in press.

Passas, I. (1950). The Orphics, Encyclopedia of Helios Publications, Athens (in Greek).

Rotolo, S. G. Castorina, F. Cellura, D. and Pompilio, M. (2006). ‘Petrology and Geochemistry of Submarine Volcanism in the Sicily Channel Rift’ The Journal of  Geology, volume 114, p. 355–365.

Sofias, S. (2009). ‘Orpheus and Argonauts’, Noon Publ., Athens (in Greek).

Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα

Η Παναγιώτα Πρέκα-Παπαδήμα είναι αφυπηρετήσασα Επίκουρη Καθηγήτρια του Τομέα Αστροφυσικής ,Αστρονομίας και Μηχανικής του Τμήματος Φυσικής, ΕΚΠΑ.

ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΥΣ: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΑΛΑΧΑΝΗ, ΙΩΑΝΝΗ ΚΩΣΤΙΚΑ, ΣΤΡΑΤΟ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ, ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΜΑΝΙΜΑΝΗ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΠΑΝΟΥ, SILVIO ROTOLO, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ ΚΥΡΙΑΚΟΠΟΥΛΟ

Αναδημοσίευση από το Επιμύθιον